การพัฒนารูปแบบการใช้ประโยชน์และการจัดการน้ำเพื่อการเกษตรอย่างยั่งยืน กรณีศึกษาชุมชนบ้านหนองบัว ตำบลเชิงดอย อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่

บทคัดย่อ

          การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์เพื่อวิเคราะห์สภาพการใช้ประโยชน์และการจัดการทรัพยากรน้ำเพื่อการเกษตร และเพื่อพัฒนารูปแบบการใช้ประโยชน์และการจัดการน้ำเพื่อการเกษตรอย่างยั่งยืน ของชุมชนบ้านหนองบัว ตำบลเชิงดอย อำเภอดอยสะเก็ด จังหวัดเชียงใหม่ โดยใช้การวิจัยปฏิบัติการแบบมีส่วนร่วม กลุ่มผู้ให้ข้อมูลประกอบด้วย ผู้นำชุมชน คณะกรรมการหมู่บ้าน กำนัน ผู้ใหญ่บ้าน ตัวแทนกลุ่มองค์กรภาครัฐและเอกชน และประชาชนในพื้นที่ รวมทั้งสิ้น 25 คน การเก็บข้อมูลดำเนินการผ่านการศึกษาเอกสาร การสัมภาษณ์เชิงลึก การสนทนากลุ่ม การสังเกต วิเคราะห์ข้อมูลเชิงเนื้อหาและนำเสนอในลักษณะเชิงพรรณนา ผลการวิจัยพบว่า ชุมชนบ้านหนองบัวพึ่งพาน้ำฝนเป็นแหล่งน้ำหลักในการเพาะปลูก โดยมีแหล่งน้ำรอง เช่น เหมืองฝาย ลำห้วยและบ่อน้ำบาดาล ซึ่งมีปริมาณจำกัดและมักแห้งขอดในฤดูแล้ง ส่งผลให้การเพาะปลูกหยุดชะงักบางช่วงปี การจัดสรรน้ำภายในชุมชนยังขาดระบบและกลไกการบริหารจัดการที่ชัดเจน ทำให้เกิดความไม่เท่าเทียมในการเข้าถึงน้ำและความขัดแย้งระหว่างกลุ่มเกษตรกรบางส่วน อย่างไรก็ตาม ชุมชนยังคงรักษาภูมิปัญญาท้องถิ่น เช่น การใช้ระบบเหมืองฝาย การสร้างฝายชะลอน้ำด้วยวัสดุธรรมชาติ และการแบ่งปันน้ำในครัวเรือน ซึ่งสะท้อนถึงทุนทางสังคมและวัฒนธรรมที่เข้มแข็งและผลการพัฒนารูปแบบการจัดการน้ำเพื่อการเกษตรอย่างยั่งยืนเป็นแนวทางใหม่ที่ผสานภูมิปัญญาท้องถิ่นเข้ากับเทคโนโลยีที่เหมาะสม ประกอบด้วย 3 องค์ประกอบสำคัญ ได้แก่ 1) การจัดการน้ำแบบมีส่วนร่วมของชุมชน โดยจัดตั้งคณะกรรมการบริหารจัดการน้ำที่มีตัวแทนจากทุกภาคส่วนร่วมกันวางแผนและตัดสินใจ 2) การบูรณาการภูมิปัญญาท้องถิ่นและเทคโนโลยีสมัยใหม่ เช่น เหมืองฝายดั้งเดิมร่วมกับเทคโนโลยีเซ็นเซอร์วัดระดับน้ำแบบเรียลไทม์ ระบบเปิด–ปิดน้ำอัตโนมัติ และการใช้แหล่งน้ำสำรองในฤดูแล้ง และ 3) การส่งเสริมความรู้และวินัยการใช้น้ำของเกษตรกร ผ่านการอบรม การแลกเปลี่ยนเรียนรู้ และการบันทึกข้อมูลการใช้น้ำอย่างโปร่งใส เพื่อให้เกิดความรับผิดชอบร่วมกันในการใช้ทรัพยากรน้ำ ดังนั้นผลการดำเนินงานส่งผลให้เกิดผลกระทบ 3 ด้านสำคัญ ได้แก่ 1) ด้านชุมชน มีระบบจัดการน้ำร่วมกันที่โปร่งใส ลดความขัดแย้งและใช้น้ำอย่างเท่าเทียม 2) ด้านนโยบาย รูปแบบที่พัฒนาขึ้นเป็นต้นแบบให้แก่องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและสอดคล้องกับเป้าหมายการพัฒนาที่ยั่งยืน (SDG 6, SDG 13) และ 3) ด้านองค์ความรู้ เกิดองค์ความรู้ใหม่ว่าด้วยการผสานภูมิปัญญาท้องถิ่นกับนวัตกรรมเทคโนโลยีเพื่อการจัดการน้ำอย่างยั่งยืน